دلیل «ضرورت تشکیل حکومت» چیست؟

ضرورت وجود حکومت در زندگى اجتماعى بشر، آن‏چنان روشن است که نیازى به دلیل و برهان ندارد. حکومتى که آزادى‏هاى فردى را در چهارچوب مصالح اجتماعى حفظ کند و در پرورش استعدادها بکوشد، و مردم را به وظایف خود آشنا سازد و قوانین را اجرا کند. از این جهت اندیشمندان بزرگ جهان، مانند افلاطون، ارسطو، ابن خلدون «2» و برخى دیگر وجود دولت را یک پدیده اجتناب‏ ناپذیر تلقى کرده‏ اند.

در این میان «مارکس» وجود دولت را تا آن‏جا که اختلاف طبقاتى در میان است، ضرورى مى‏داند، ولى معتقد است که پس از گسترش «کمونیسم» در سرتاسر جهان، دولت باید از بین برود، وى‏ تصور مى‏کند که مایه نزاع و اختلاف تنها اختلاف طبقاطى است و پس از محو آن، مایه نزاعى در کار نخواهد بود که وجود دولت را ایجاب کند.
ولى «مارکس» به جامعه انسانى تنها از یک زاویه نگریسته است و آن زاویه اختلاف طبقاتى است درحالى‏که جامعه انسانى زوایاى دیگرى نیز دارد، که اگر وى جامعه‏ها را ازاین زاویه‏ها نیز مورد مطالعه قرار مى‏داد حکم به انحلال دولت حتى پس از به اصطلاح او گسترش «کمونیسم» نمى‏داد، زیرا مایه نزاع و جدال تنها و تنها اختلاف طبقاتى نیست که پس از محو آن، همه جهان بهشت برین گردد بلکه غرایز دیگر بشر مانند جاه‏طلبى‏ها و خودخواهى‏ هاى و ...، کانون نزاع و سرچشمه جدال است. و از این جهت قدرتى لازم است که افراد را به وظایف قانونى خود آشنا کند، و متخلفان را مجازات نماید، و حق را به حق‏دار بسپارد، و نظم و انضباط جامعه را که زیربناى بقاى تمدن و مایه پیشرفت انسان در جهت‏هاى مادى و معنوى است، صیانت نماید.
[براى حفظ نظام اجتماعى و تمدن انسانى، و براى آشنا کردن افراد به حقوق و وظایف و رفع هر نوع اختلاف و نزاع در جامعه، مرجع قوى، و نیرومندى لازم است که به این فریضه انسانى جامه عمل بپوشاند و زیربناى تمدن را که همان حفظ نظم در اجتماع است، صیانت کند.]

حقیقت اسلام، یک رشته اصول و فروع است که از جانب خدا فرستاده شده است، و پیامبر صلى اللّه علیه و اله و سلم مأمور است که مردم را به آن دعوت کند، و در شرایط مناسب همه را پیاده نماید ولى چون اجراى یک رشته از احکام که حافظ نظم و انظباط در اجتماع است، بدون تشکیل حکومت امکان‏پذیر نیست،- لذا- پیامبر به حکم عقل و خرد و به حکم ولایتى که خدا به وى داده بود، دست به تشکیل حکومت زد و نظام توحیدى را در قالب یک حکومت اسلامى پیاده کرد.
حکومت در اسلام هدف نیست، بلکه وسیله است براى اجراى احکام و قوانین و تأمین اهداف عالى آن‏که بدون تأسیس سازمان سیاسى امکان پذیر نیست. از این جهت، پیامبر شخصا دولت و حکومتى را پایه گذارى نمود.
[اجراى حد بر سارق و زانى، رسیدگى به اختلافات مسلمانان در امور مالى و حقوقى، جلوگیرى از احتکار و گران‏فروشى، گردآورى زکات و مالیات‏هاى اسلامى، گسترش تعالیم اسلام، و رفع ده‏ها نیازمندى‏هاى دیگر جامعه اسلامى، بدون یک سرپرستى جامع و پیشرو و قاطع، و بدون یک زعامت و حکومت مورد پذیرش ملت، امکان‏پذیر نیست.]
اکنون که مسلمانان وظیفه دارند که این احکام و تعالیم اسلامى را موبه‏ مو اجرا کنند و از طرفى اجراى صحیح آنها، بدون تأسیس‏ مرکزى که همه از آنجا الهام بگیرند، ممکن نیست، ازاین روى مسلمانان باید در چهارچوب تعالیم اسلامى، داراى تشکیلات و سازمان سیاسى باشند که در هر زمان، پابه پاى نیازمندى‏ها پیش برود.
امیرمؤمنان علیه السّلام در یکى از سخنان خود به لزوم تشکیل حکومت اشاره مى‏کند و وجود حاکم جائر را بر هرج‏ومرج و زندگى جنگلى ترجیح مى‏دهد و یادآور مى‏شود که اصولا حکومت، هدف نیست بلکه وسیله‏اى است براى یک زندگى آرام، براى گردآورى مالیات، براى جهاد با دشمن، براى حفظ امنیت راه‏ها و اخذ حق مستضعف از قوى و نیرومند، چنان‏که مى فرماید:
 «إنّه لابدّ للنّاس من أمیر برّ أو فاجر، یعمل فی إمرته المؤمن و یستمتع فیها الکافر، و یبلّغ اللّه فیها الأجل، و یجمع به الفی‏ء و یقاتل به العدوّ، و تأمن به السّبل و یؤخذ به للضّعیف من القویّ حتّى یستریح برّ و یستراح من فاجر».»
 «باید براى مردم امیر و رئیسى باشد، خواه نیکوکار و یا بدکار، تا مؤمن در حکومت او به کار خود مشغول گردد، و کافر بهره خود را ببرد. بر اثر برقرارى نظم و آرامش، خداوند هر فردى را به اجل خود برساند، به وسیله این حاکم مالیات جمع گردد، با دشمن نبرد شود، و راه‏ها ایمن گردد، و حق ناتوان از نیرومند گرفته شود، نیکوکاران در رفاه و از دست بدکاران در امان باشند».
با این بیان، و با یک محاسبه و مطالعه اجتماعى، روشن مى‏شود لزوم تشکیل دولت، در نظر عقل و خرد، یک پدیده ضرورى و اجتناب‏ناپذیر اجتماعى است که از آن چاره و رهایى نیست.

پندار خلأ رهبرى و پیامدهاى زیانبار آن‏

در جنگ «احد» حساس‌‏ترین فراز تاریخ اسلام فرا رسید، دشمن به شایعه‏سازى پرداخت و پیامبر اسلام صلى اللّه علیه و اله و سلم را کشته اعلام کرد. در این لحظه که مسلمانان خود را بدون رهبر احساس کردند به فکر عقب‏گرد به دوران جاهیلیت افتادند و به یکدیگر گفتند دیگر براى چه جنگ کنیم؟ پیامبر که کشته شد. در این هنگام آیه زیر در توبیخ این گروه فرود آمد:
و ما محمّد إلّا رسول قد خلت من قبله الرّسل أفإن مات أو قتل انقلبتم على أعقابکم و من ینقلب على عقبیه فلن یضرّ اللّه شیئا و سیجزى اللّه الشّاکرین. «3»
 «محمد صلى اللّه علیه و اله و سلم جز پیام‏آورى بسان پیام‏آوران پیشین نیست، آیا اگر بمیرد یا کشته شود، شما به عصر پیشین (جاهلیت) باز مى‏گردید؟ هرکس به دوران جاهلیت بازگردد به خدا ضررى نمى‏زند خداوند سپاسگزاران را پاداش مى‏دهد».
اگر شایعه کشته شدن پیامبر با ظاهر شدن او در میان یاران خود تکذیب نشده بود چیزى نمى‏گذشت که نظام سپاه اسلام از هم گسسته مى‏شد. گروهى کشته مى‏شدند و گروهى پا به فرار مى‏گذاشتند.
آیا زعامتى که تا این حد اهمیت دارد، صحیح است که به دست فراموشى سپرده شود، و مسلمانان درباره آن اقدام نکنند؟

پیروى از شیوه پیامبر گرامى صلى اللّه علیه و اله و سلم‏

پیامبر گرامى صلى اللّه علیه و اله و سلم، هرگاه گروهى را براى جهاد در راه خدا اعزام مى‏کرد، براى آنان فرماندهى تعیین مى‏کرد، که همه باید از فرمان او پیروى کنند، حتى گاهى به تعیین یک فرمانده اکتفا نمى‏کرد، زیرا امکان داشت این فرمانده دچار سانحه یا کشته شود، از این جهت فرمانده دومى را تعیین مى‏فرمود که در صورت فقدان فرد اوّلى، زمام امور را به دست گیرد و گروه را رهبرى کند و گاه این‏جانشینى را تا سه مرحله افزایش مى‏داد.
این نشان مى‏دهد که هیچ جامعه کوچک یا بزرگى بى‏نیاز از رهبر و حاکم نیست، زیرا جامعه‏اى که با روحیات و اندیشه‏هاى مختلف، تشکیل شده هر فردى در آن تنها خواهان منافع خویش است. براى تعدیل این خواسته‏ها و این‏که همگان به صورت یکسان از حقوق خود استفاده کنند، چاره‏اى جز تشکیل دولت مقتدر، عادل و آگاه نیست.
قرآن دستور مى‏دهد که ما از پیامبر گرامى صلى اللّه علیه و اله و سلم پیروى کنیم، و او را الگو زندگى خود قرار دهیم آنجا که مى‏فرماید:
لقد کان لکم فى رسول اللّه أسوة حسنة لمن کان یرجو اللّه و الیوم الآخر و ذکر اللّه کثیرا. «4»
 «پیامبر خدا، براى آن گروه از شما که ایمان به خدا و روز دیگر دارند و خدا را بسیار یاد مى‏کنند، مقتدا و الگوى خوبى است».
اکنون که او پیشوا و الگوى همه مسلمانان است باید در موضوع تشکیل حکومت نیز از وى پیروى کرد.
همه مسلمانان پس از درگذشت پیامبر، ضرورت وجود امام و رهبر اسلامى را لمس مى‏کردند. گروهى مى‏خواستند مشکل تعیین رهبر را از راه انتخاب و گزینش حل کنند، درحالى‏که گروه دیگر مى‏گفتند که پیامبر گرامى قبلا، نیاز امت را با تعیین جانشین از جانب‏ خدا برطرف کرده است، حتى یک نفر هم در میان آنان، منکر لزوم زعامت و سرپرستى نبود.
روى اهمیتى که تأثیر حکومت در اصلاح دین و دنیاى مردم دارد امام صادق علیه السّلام در حدیث کوتاهى چنین بیان مى‏کند:
 «لا یستغنی أهل کلّ بلد من ثلاثة، یفزع إلیهم فى أمر دنیاهم و آخرتهم فإن عدموا کانوا همجا. فقیه عالم ورع، أمیر خیر مطاع، و طبیب بصیر ثقة». «5»
 «هیچ جامعه‏اى در امور مادى و معنوى خویش از سه گروه بى‏نیاز نیست: 1. دانشمندان آگاه و پرهیزگار، 2. فرمانرواى خیرخواه و متنفذ، 3. پزشک حاذق و مورد اعتماد».
امیر مؤمنان علیه السّلام در یکى از سخنان خود به این فریضه دینى تصریح مى‏کند و مى‏گوید:
«هرگاه امام و پیشواى مسلمانان فوت کند، وظیفه آنان این است که پیش از انجام هر کارى براى خود پیشوایى عفیف و پرهیزگار، آشنا به قوانین قضاء و سنت پیامبر انتخاب کنند تا زمان کار آنان را به دست بگیرد و میان آنان داورى کند، حق ستمدیده را از ستمگر بازگیرد، مرزهاى اسلام را حفاظت کند، غنایم را گردآورد، و حج و جمعه را به پا دارد، زکات را جمع کند. «6»
البته سفارش امام، مربوط به دورانى است که از جانب خدا، پیشوا و زعیمى معین نشده باشد. در هر صورت بیان امام در مورد اهمیت وجود رهبر و زعیم (جهت تشکیل دولت) دلیلى روشن و آشکار است.

_________________________________________________

پی نوشت ها:

(1). مقدمه ابن خلدون، ص 41- 42.
(2). نهج‏البلاغه، خطبه 40.
(3). آل عمران/ 144.
(4). احزاب/ 21.
(5). تحف العقول، صفحه 325.
(6). و الواجب فى حکم اللّه و الإسلام على المسلمین بعد ما یموت امامهم أو یقتل ضالا کان أو مهتدیا، مظلوما کان أو ظالما، حلال الدم أو حرام الدم أن لا یعملوا عملا و لا یحدثوا حدثا، و لا یقدموا یدا و لا رجلا و لا یبدؤوا بشى‏ء قبل أن یختاروا لأنفسهم اماما یجمع أمرهم، عفیفا، عالما، ورعا عارفا بالقضاء والسنة، یجمع أمرهم و یحکم بینهم و یأخذ للمظلوم من الظالم، و یحفظ. طرافهم و یجبى فیئهم و یقیم حجّهم و جمعتهم و یجبى صدقاتهم. (اصل سلیم بن قیس، متوفاى سال 90، ص 182).